Novi Sad je kroz vekove sačuvao šarm starih vremena, “marija-terezijanske” arhitekture i manir dobrog domaćina. Nekadašnje veličanstvene građevine više puta su menjale namenu i izgled ali njihova istorija krije se u arhivskim spisima i starim fotografijama.
Na široj teritoriji Novog Sada tokom srednjeg veka postojala su rasuta sela, a prve kuće koje se smatraju začetcima grada kakvog danas poznajemo, izgrađene su krajem sedamnaestog veka. Prve kuće su podigli čuvari granice Hazburškog carstva, kojih je po popisu iz 1699. godine bilo 215 sa porodicama. Među njima su se nalazile i porodice iz kolone srpskog patrijarha Čarnojevića. Prva konkretnija saznanja o rasporedu ulica se mogu naći na karti Novog Sada iz oktobra 1745, čiji je autor inženjer A. Kaltšmit.
“Kod belog lava”
Najstarija sačuvana građevina je spratna kuća na adresi Zmaj Jovina 28. Poznatija kao kuća “kod belog lava”. Izgrađena je u baroknom stilu. Tačan datum njene izgradnje nije poznat, ali je poznata činjenica da je 1720. godine bila u vlasništvu sapundžije Stojana Maslaka. Kako je Maslak umro u vreme kuge 1738. godine vremenom su se menjali njeni vlasnici. U drugoj polovini 18. veka pripadala je Emanuelu Jankoviću, koji je 1790. godine otvorio prvu novosadsku štampariju. Početkom 20. veka otkupio je mitropolit Stratimirović, a pred kraj istog veka postala je vlasništvo veleposednika Lazara Dunđerskog. Kuća je stradala u Buni, nakon čega je umesto krova koji je morao biti viši i snažnog volumena podignut niži koji odlikuje kasniju klasicističnu gradnju. Ovde se danas nalaze jedan irski i jedan škotski pab.
Kafana “Crni jarac”
Na mestu današnje kafane “Ribar” u Dunavskoj ulici nekada davno nalazila kafana pod imenom “Crni jarac”. Izgrađena je u 18. veku u baroknom stilu. Projekat kuće nije sačuvan, a nije poznato ni ime prvog vlasnika. Jedna od prvih znamenitih ličnosti za koju se zna da je živela u ovoj kući je profesor, novinar i književnik Aleksandar Sandić (1836-1908). Tokom druge polovine 19. veka u kući se nalazila kafana “Crni jarac” u kojoj su se okupljali novosadski boemi, pisci, slikari. Na spratu je 1874. godine stanovao Vasa Pelagić, odakle je uhapšen i odveden u zatvor. Krajem 19. veka bila je u vlasništvu krojača Nikole Prodanovića, a 1938. godine kao vlasnik je zabeležen Milan Prokić. Današnji vlasnik stana na spratu je porodica Kuzmanov koja je kuću kupila od dr Đorđa Đermanova.
Nikolajevska crkva
Najmanja pravoslavna bogomolja u Novom Sadu, potiče iz tridesetih godina 18. veka i dugo je u narodu bila znana kao Nedeljkova crkva po Nedeljku Bogdanoviću koji ju je podigao. Crkva se ubraja u spomenike kulture u kategoriji nepokretnih kulturnih dobara od velikog značaja. O istorijatu crkve se malo zna jer su sve crkvene knjige izgorele tokom revolucije 1849. godine kada je i sam hram gotovo uništen. Nakon rušenja, upućen je poziv za obnovu hrama i među prvima se na poziv javljaju čuveni novosadski dobrotvori Jovan i Marija Trandafil (1860.), a potom i Jovan Polit i Ananije Dera. Crkva je nekoliko puta bila oštećena, a današnji ikonostas oslikao je novosadski akademski slikar, đak Bečke slikarske akademije Pavle Simić. U ovoj crkvi su na Malu gospojinu, 1913. kršteni sinovi Milene i Alberta Ajnštajna, Albert i Eduard.
Visarionova bolnica
Zdanje izdužene pravougaone osnove, smešteno između mirne porte Nikolajevske crkve i monumentalnog zdanja Učiteljskog konkvikta. Zidano je za pravoslavnu bolnicu. Poznato je kao Visarinova bolnica,jer je velike zasluge za njenu izgradnju imao vladika Visarion Pavlović. Dozvolu za podizanje bolnice dobio je 1741. godine, pa se pretpostavlja da je tada započeta gradnja. Poznato je da je sprat dozidan 1841. godine zahvaljujući donacijama Marije Stanisavljević i Marka Popovića. Bolnica nije pretrpela razaranja u toku bombardovanja grada 1849. pa je fasada je zadržala jednostavan izgled u duhu klasicizma. Masivna zidana kapija dekorisana volutama, sa drvenim vratima, poseduje karakteristike poznog baroknog stila. U objektu se od 1964. godine nalazi Akademija umetnosti.
Uspenska crkva
Crkva se nalazi iza Srpskog narodnog pozorišta. Posvećena je uspenju presvete Bogorodice Izgrađena je 1774. godine, i u tom trenutku bila je najlepša u gradu. Posebno se isticao njen barokni toranj privlačeći pažnju prolaznika. U unutrašnjosti se ističe oltarski prostor u kome je pod obložen ružičastim mermerom. Ikonostas je oslikao Janko Halkozović poreklom iz Makedonije uz pomoć novosadskog slikara Vase Ostojića. Ikonostas spada u grupu najrazvijenijih i rezbarijom najbogatijih oltarskih pregrada iz vremena baroka na prostorima Srbije. Pozlaćena raznovrsna ornamentika ima veliku umetničku i zanatsku vrednost. U zvoniku su 3 zvona.
Autor: Mirjana Mažić
Izvor: Donka Stančić (“Novi Sad 2 – Od kuće do kuće”)
