Novi Sad je pre 276 godina dobio statust slobodnog kraljevskog grada, ali i današnje ime. Da to nije nimalo bilo lako izvesti dokazuju istorijske činjenice, a o tome kroz šta je Novi Sad tada prolazio i kako se novac za otkup statusa sakupio, razgovarali smo sa Petrom Đurđevim, direktorom Istorijskog arhiva Novog Sada.
– Ako pokušamo da napravimo periodizaciju istorije Novog Sada videćemo nekoliko jasno omeđenih epoha. Prva ona koja je nastala velikog Bečkog rata, kada prvi Srbi graničari nasuprot Petrovaradinske tvrđave prave svoje mesto – koja će se prozvati Srpska varoš, odnosno Petrovaradinski šanac. Taj period će trajati do 1. februara 1748. godine kada je Novi Sad dobio status slobodnog kraljevskog grada. Period trajanja tog drugog perioda završiće se 1849. godine, uništenjem Novog Sada koji su izveli pobunjenici Lajoša Košuta, kada su tog kobnog 12. juna uništili veći deo starog Novog Sada. Onda imamo jedan taj period Novog Sada koji je proveo u vojvodstvu Srbije, odnosno vojvodstvo Srbije i Tamiški Banat. Od 1867. godine do 1918. godine kao deo ondašnje Ugarske, odnosno Mađarske države, koja se nalazila u okviru tog saveza sa Austrijom- reču su Đurđeva.
Period Kraljevine, od 1918. do 1941. godine, predstavlja epohu ogromnog ekonomskog, demografskog i socijalnog uspona Novog Sada kada se Novi Sad zaista profilisao kao jedan od najvažnijih gradova u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji i neosporno politički, ekonomski centar današnje severne Srbije.
Najagresivniji period moderne istorije Novog Sada
-Zatim imamo najagresivniji period moderne istorije Novog Sada, to je trajanje okupacije od 1941. do 1944. godine. Taj period je propraćen pljačkom, masovnim ubistvima civilnog stanovništva, proterivanjem stanovništva. Onda imamo uspon Novog Sada koji je započeo u socijalističkoj Jugoslaviji kada je Novi Sad doživeo opet novi dramatičan ekonomski, demografski uspon. Svakako da možemo omeđiti još jedan period koji je započeo sa raspadom Jugoslavije, a obeležen je sa velikim ekonomskim i demografskim nazadovanjem. Taj period je trajao do 2012. do 2013. godine. Od 2013. godine imamo jedan novi privredni i demografski uspon Novog Sada, to je Novi Sad u kojem mi danas živimo- naglašava naš sagovornik.
Društvo se delilo na dve klase – povlašćenih i potčinjenih
-Prvog februara se obeležava praznik kada je Marija Terezija 1748. godine izdala povelju ili diplomu, koja je gradu dala status slobodnog i kraljevskog grada. Svi ljudi su tada, bez obzira na svoje klasno poreklo uživali privilegiju kolektivnog plemstva na teritoriji Novog Sada. Podsetiću vas da je feudalizam ostao važeći društveno- politički sistem u Austriji sve do 1849. godine, a neki njegovi ostaci su ukinuti tek kada je došla srpska vojska ovde 1918. godine. Tako se društvo delilo na klasu povlašćenih (plemići) i na klasu potčinjenih, a to su bili svi ljudi koji nisu imali plemenito poreklo. Od 1. februara 1748. godine, ako je čovek bio punopravni građanin Novog Sada, to je značilo da ima nekretninu na teritoriji Novog Sada, da redovno ide u crvku – da se pričesti i ispoveda, da vlada kao uzoran građanin, on je dobijao privilegiju kolektivnog plemstva. To je značilo mesto u sudstvu, mesto u administraciji, oslobođenje od brojnih poreza i zaštitu od samovolje feudalaca, što je omogućilo ambicioznim trgovcima i zanatlijama u Novom Sadu da uvećaju svoje bogatsvo i da krenu da grade jedan grad, koji će postati naš dom- rekao je Đurđev i dodao:
Kako istoričar ističe zna se za nekoliko ličnosti koje su direktno učestvovale u misiji oslobođenja Novog Sada od buduće županijske ili feudalne vlasti. To su uglavnom bili srpski trgovci i nemačke zanatlije. Duša tog pokreta bio je Vladika Visarion Pavlović, koji je svakako motivisao tadašnju svoju versku kongregaciju da se organizuju sa tim ciljem -prikupljanja para.
-Bilo je potrebno sakupiti ogroman novac da bi mogao da se kupi status slobodnog grada. Ovu akciju je svakako vodio najznamenitiji Novosađanin u to vreme, rođen u Petrovaradinskom šancu 1712. godine, a to je bio David Racković. On je nebrojano puta bio i veliki sudija Novog Sada, gradski senator. On je svoj kapital zajedno sa bratom i ocem upravo napravio na toj trgovini sa stokom. Novi Sad je nekada bio pustara koji je srpskim trgovcima omogućavao da uzgajaju stoku i da sa njom trguju na daleka tržišta severne Mađarske. Njegova kuća je bila dom učenosti u Novom Sadu i nije bilo te umne glave koja je ušla u Novi Sad, a da nije odsedala kod njega. Bio je veoma načitan i ugledan građanin. On zajedno sa Nemcima pokreće akciju da Novi Sad kupi status slobodnog kraljevskog grada, koja je trajala godinama. Prvo ubrzanje ove akcije dešava se 1747. godine, kada prva delegacija iz Rackog grada odlazi u Beč i pokušava na sve načine da motiviše carske činovnike kako bi ubedili caricu Mariju Tereziju da Novom Sadu da tu privilegiju. U tom momentu, potrefilo se nekoliko elemenata- naglasio je naš sagovornik.
Carica Marija Terezija svojeručno potpisuje dipolomu i povelju- zahvaljujući srpskim parama Novi Sad dobija status
-Državna kasa Austrije je bila prazna zbog dugog Francusko-pruskog rata, koji je vođen od 1740. godine, drugi elemenat jeste laka podmitljivost carskih činovnika i treći motiv jeste želja građana da se oslobodi buduće županijske vlasti. Kada su svi krediti i novac obezbeđeni, carica Marija Terezija svojeručno potpisuje diplomu i povelju po kojem je Novi Sad dobio status slobodnog kraljevskog grada, ali je tada dobio i ime. To je ono što jeste ključno u ovoj priči. Novi Sad je latinizovani naziv Neoplanta – Novi Sad, nova rastina, novo mesto. To su ključni momenti u ovoj akciji koja nije bila nimalo laka. Građani Novog Sada su se prvo zadužili u Alternburgu, trebalo je vratiti taj zajam, kada nisu mogli to da urade zadužili su se kod ugarskog palatinata, tako da je taj iznos na kraju dostigao neverovatnih 96.000 rajskih forinti. Međutim, u tom momentu zahvaljujući ogromnim pustarama, gradski oci su uradili sve kako bi došli do nekih prihoda. Počeli su da prodaju pustare uglavnom Srbima trgovcima i upravo možemo reći da se zahvaljujućim srpskim parama sakupljen taj ogromni kapital, da se otkupi status kraljevskog grada. Tada su gradski oci podigli svoju pivaru koja se nalazila danas nedaleko od Gradske kuće, koja je donosila prihod- reči su Đurđeva.
M.L.
