Pred Novosađanima su bili izrazito teški dani, kada se ceo grad, svaka ulica, Dunav i potomci stradalih sećaju zločina počinjenih od 21. do 23. januara 1942. godine, u takozvanoj Novosadskoj raciji. U jeku Drugog svetskog rata, mađarski fašisti počinili su zločine širom južne Bačke, od Božića do 29. januara.
U saradnji sa Istorijskim arhivom Novog Sada, pred vama su potresna svedočenja tri, kako se navodi, oštećenika-svedoka, koji su svoja svedočenja ostavili 18. decembra 1944. godine.
SVEDOČENJE MALI HRISTIFORA, GROBARA USPENSKOG GROBLJA
“Ja sam postavljen za grobara i dužnost grobara primio sam 28. januara 1942. godine, posle racije jer je u raciji ubijen dotadašnji grobar Jovan Gonđa sa ženom i 14 godišnjim detetom. 28. januara 1942. ujutru izašao sam na groblje. Leševe nisam više zatekao, ali sam od suseda koji stanuju u okolini groblja čuo da je na groblju bila velika gomila leševa. Zid mrtvačnice bio je dosta izrešetan mecima, tragovima kako su i tamo na groblju pucali i ubijali. Ovi tragovi su obuhvatali dužinu od oko 20 metera, duž kuće i mrtvačnice. Na zidovima je bilo puno krvi, mozgova. Tarabe bile su sve umrljane krvi i na njima je bilo smrznutih ostataka mozgova. Svugda okolo na snegu bilo je lokvi krvi, a ostali su tragovi od leševa. Sve to sam ja počistio. Iza kapele na tri mesta bile su tri lokve krvi,a i zid od kapele bio je isprskan krvi i mozgovima. Tu su ubili grobara, njegovu ženu i dete njeno, kao i jednu devojčicu od 14 godina. Grobarova devojčica imala je 9 godina. Kada se sneg počeo topiti našao sam lokve krvi, mozgove, šplitere kostiju iz lobanja, strgnuti prsti na kojima obično stoji prstenje, creva iz ljudskih drobova. Na groblju je bila kopana jedna jama u dubini od jednog ašova, jedno 8 metara u kvadrat. Ovo kopanje je bilo započeto, a nedovršeno, svakako zato što je zemlja bila smrznuta. Tu su hteli da zakopaju leševe, ali ih nisu zakopali. Našao sam i 7 drvenih sanduka za leševe koji su bili prazni. Ovi sanduci su bili krvavi, kako su leševi u njima stajali. Sanduci su bili bačeni čelo kapele. Tri donja dela tih sanduka nalaze se i sada u šupi na groblju. Kada se sneg topio, ja sam pokupio sve te ostatke ljudi, kosti, prste, mozgove, lokve krvi smrznute i sve to sam zakopao u četiri jame. Mesta gde su te jame znam i sada.
Ovaj sam zapisnik pročitao i potpisujem.”
SVEDOČENJE DRAGE KRNJAJIĆ
“Na Uspenskom groblju bilo na tri mesta leševa prema mrtvačnici je bila velika gomila u dužini od više metara i sa više redova naslaganih leševa sad im je pored kapele opet bila velika gomila, a iza same kapele bile su još tri leša. Sve te leševe sam pregledala jer sam tražila leš moga muža u samom groblju. Na ulazu u groblje bilo je desetak lica mahom Mađara, koji su isto tako razgledali leševe. Tada sam čula kako su neki mađarski mladići govorili tako
i treba da se izdrži 1848. godine to jest da se trebe Srbi. Napominjem da su nam ovakve primedbe tih mladića osuđivali mnogi od prisutnih Mađara te su se ovi mladići morali udaljiti. Oko jednog sata popodne, pa su naišli na groblje neki civili za koje se kazalo da je komisija, a nas su se udaljili iz groblja odnosno oterali kući pa sam čula da su tada nosili leševe iz groba i bacali ih u Dunav.”
SVEDOČENJE EVE BARFUS
“Setila sam se grobara Jovana Gonđe i njegove žene Ljubice, njihove male ćerke Marice koja je tad bilo devet godina i njihove gošće 13 godina stare koje ime nisam upamtila, a s kojima sam u prijateljskim odnosima živela i žao mi beše zašto ih nisam kod mene sakrila. Videla sam da su iz Deakove ulice na mrtvačkim nosilima donosili leševe na groblje, a iz grada su dolazila kola na groblje puna ljudskih leševa. Sutradan, u subotu 24. januara, zvale su me komšije da se njima odem na groblje da vidim sve grobarove koji su svi sa detetom i gošćom pobijeni. Leševi su ležali na groblju, ja nisam išla da ih vidim, jer nisam mogla od užasa da gledam taj strašan prizor.”
U znak sećanja na žrtve postavljena spomen tabla
Grad Novi Sad odao je počast žrtvama Novosadske racije, podigavši spomen ploču na Uspenskom groblju. Tekst na tabli koja je postavljena na kapeli glasi „Na ovom mestu, tokom trajanja Pogroma (zločinačke Racije) u januaru 1942. godine, mađarske okupatorske snage su ubile više stotina Novosađana. Njihova jedina krivica je bila što su pripadali pravoslavnoj ili jevrejskoj veri. Među stradalima našli su se i neposredni svedoci pokolja, celokupna porodica Jovana Gonđe, grobara ovog groblja. Večan im spomen! Odbor za obeležavanje Pogroma (Novosadske Racije) “.
Ivona Karan
