Današnjim generacijama Novosađana uglavnom je nepoznata činjenica da je njihov grad nekada bio centar svilarske industrije.
Naime, tradicija gajenja svilene bube u Novom Sadu potiče još iz druge polovine 18. veka. Ovim poslom bavili su se uglavnom siromašniji slojevi društva, a prihod od ove delatnost mnogo im je značio. U Novom Sadu gajenjem svilene bube bavili su se najviše Srbi i Slovaci, a kokone su otkupljivali uglavnom Jevreji.
U posao su bile uključene sve generacije u okviru jedne porodice, koja se bavila uzgojem svilene bube. Najčešće su deca i stari bili zaduženi da larve hrane dudovim lišćem i da ih, pošto se učaure bacaju u vrelu vodu.
Prva svilara u Novom Sadu osnovana 1770. godine i smatra se prvom državnom fabrikom tekstila u AP Vojvodini i jednom od najstarijih državnih tekstilnih fabrika u bivšoj SFRJ.
Od osnivanja 1770. godine pa sve do njenog zatvaranja pedesetih godina 20. veka, novosadska svilara je uvek bila u vlasništvu države. Kako svilena buba najviše voli da se hrani lišćem duda, Austrougarske vlasti su podsticale sadnju stabala duda, što je podstaklo razvoj sekundarne grane privrede, odnosno uzgoj stabala duda – dudarstvo.
I prva gradska svilara imala je gradsku dudaru, odnosno šumu od dudovih stabala, mada su se koristili i dudovi zasađeni po naselju, kao i sa privatnih imanja. U to vreme, čak su i škole su imale obavezu da zasade određen broj stabala. Tako je Novi Sad krajem 18. veka imao oko 5.000 stabala duda.
Koliki je značaj dudovog drveta i koliko je ono blagorodno, najbolje govori činjenica da se sve koristilo i gotovo ništa nije bacalo. Osim lista koji se upotrebljavao za hranjenje svilobube, od duda se koristio i plod za ishranu svinja i pečenje čuvene rakije „dudovače“, a i drvo (kada ostari) za izradu nameštaja ili ogrev.
Prva Novosadska svilara je na žalost izgorela u bombardovanju 1849. godine, ali je na istom mestu 1884. godine izgrađen znatno veći fabrički kompleks. Takođe, tada je Novosadska svilara je preimenovana u državnu fabriku svile, što se smatra pretečom kasnije fabrike NIT (Novosadska industrija tekstila).
U prostorijama svilare vršeno je samo prikupljanje kokona i odmotavanje. U novom magacinu, podignutom nakon obnavljanja svilare, bili su smešteni badnjevi, a naredne godine nabavljeno je 120 vretena, te se započelo i sa predenjem. Krajem `80-ih godina 19. veka kupljene su i parne mašine za predenje. Tada je svilara proizvodila 8-18 tona svile, a u sezoni je radilo i do 500 radnika, uglavnom žena i devojčica. Takva, samo delimično obrađena svila, nošena je u Beč i Peštu.
Tokom svog postojanja, Novosadska svilara je pretrpela niz transformacija, rušena je i obnavljana, bila je u sastavu različitih država, ali nijedna vlast se nije odricala vlasništva.
Prvi vlasnik bila je Austrougarska carevina, da bi srpske vlasti nakon 1918. godine takođe uvidele značaj svilarstva kao industrijske grane privrede, te su Novi Sad proglasile centrom svilarstva.
Svilara je dobrim delom izgorela 1934. godine, ali je odmah obnovljena. Pred Drugi svetski rat dobila je naziv Privilegovano akcionarsko društvo državne fabrike svile. Za vreme rata fabrika je radila za okupatorsku vlast, a 1944. godine sve mašine su bile prenete u Mađarsku, da bi posle rata bile vraćene.
Isto tako je bilo i posle Drugog svetskog rata, a za razliku od drugih krajeva SFRJ, u kojima je svilarstvo bilo u privatnom i društvenom vlasništvu, u Novom Sadu je država imala tapiju na ovaj vid proizvodnje. U posleratnim godinama dolazi do ujedinjenja ove svilare, najpre u Vojvođansku industriju svile, a potom, sa nekoliko postojećih tekstilnih fabrika u Novom Sadu, stvara se Tekstilni kombinat, koji će kasnije postati NIT.
Tako je bilo sve do `50-tih godina 20. veka, kada dolazi do naglog propadanja svilarstva u AP Vojvodini, pa i u Novom Sadu.
Jedan od uzroka propadanja svilarstva u AP Vojvodini bila je pojava tzv. dudovca i širenje bolesti dudovog stabla pedesetih godina prošlog veka, kada je tadašnja država donela uredbu o uništavanju svih dudovih stabala.
Tada je zatvorena i svilara u Novom Sadu, koja je prethodno bila integrisana u Tekstilni kombinat. Uništenju ove privredne grane doprinela je i sve veća proizvodnja veštačke svile, koja je bila znatno jeftinija.
U potonjim godinama zgrada Novosadske svilare dugo vremena je bila izložena propadanju. Čitav kraj u kom se objekat svilare nalazi doživeo je transformaciju od industrijskog u stambeni deo i bilo je pitanje vremena kada će i poslednji trag nekadašnje svilare biti zauvek izbrisan sa istorijske mape Novog Sada.
Tek na inicijativu i u dogovoru sa gradskim vlastima, 2017. godine usvojen je plan obnove zgrade nekadašnje svilare.
Tom prilikom odlučeno je da se nekadašnja svilara prenamenuje u kulturnu stanicu, u kojoj će se održavati različiti kulturno-umetnički program, ali i čuvati uspomena na vreme kada je Novi Sad bio centar svilarske industrije.
Rekonstruisana Novosadska svilara, ovoga puta pod imenom Kulturna stanica Svilara, zvanično je otvorila svoja vrata 23. oktobra 2018. godine.
gradskeinfo
