Danas Srpska pravoslavna crkva i njeni vernici proslavljaju Svetog Grigorija Palamu, jednog od najistaknutijih teologa i svetitelja pravoslavnog hrišćanstva. Ovaj veliki duhovni učitelj nije poznat samo po svojoj ulozi u učvršćivanju isihazma, već i po svojim dubokim poukama o postu i duhovnoj borbi. Njegovo učenje posebno je značajno jer sutra počinje božićni post, period duhovnog uzdržanja i pripreme za radost Hristovog rođenja.
U svojoj poznatoj besedi o postu, Sveti Grigorije Palama naglašava važnost unutrašnje čistote i ljubavi prema bližnjem kao temelja svakog posta i molitve. Prema njegovim rečima, post nije samo uzdržavanje od hrane, već i oslobađanje od negativnih osećanja kao što su gnev, mržnja i zlopamćenje. Na taj način, post postaje sredstvo preobražaja i približavanja Bogu.
Život u molitvenoj tišini
Sveti Grigorije Palama potiče iz ugledne maloazijske plemićke porodice koja je služila Vizantijskom carstvu. Njegov otac Konstantin, poznat po pobožnosti, zamonašio se pred smrt, a ceo Grigorijev porodica, uključujući braću i sestre, izabrala je monaški život.
Grigorije je od malih nogu bio u kontaktu sa svetogorskim monasima. U 21. godini (1318) odlazi na Svetu Goru, gde je pod uticajem svog učitelja Grigorija Vizantinca sagradio keliju u blizini Verije, živeći asketskim životom okružen nekolicinom pustinjaka. Veći deo vremena provodio je u potpunom ćutanju – pet dana sedmično u keliji, a subotom i nedeljom bi odlazio u manastir na bogosluženja i pričešće.
Godine 1331. vraća se na Svetu Goru, posvećujući se kontemplativnom životu u isihazmu. O svom tihovanju isticao je:
Onima koji žele da se potpuno predaju molitvenoj samoći, ne samo što im je neugodno razgovaranje i opštenje sa mnoštvom ljudi nego i sa onima koji žive na isti način kao i oni. To biva zato što se tim prekida stalni i omiljeni razgovor sa Bogom, a sabranost uma… razbija na dva dela a ponekad i na više delova.
Suština posta – više od uzdržanja
Sveti Grigorije upozorava da čak i oni koji redovno poste mogu pogrešiti ako se prepuste gnevu ili sujeti. Gospod nas uči da naša molitva i post ne budu vidljivi ljudima, nego Ocu našem koji vidi u tajnosti, podseća on, pozivajući vernike na skromnost i iskrenost.
Posebno je istakao opasnost od preuznošenja, govoreći o primeru fariseja koji je, iako je postio i molio se, ostao „prazan“ jer je njegovo srce bilo ispunjeno gordošću. Umesto toga, Sveti Grigorije savetuje post skrušenog srca, praćen milosrđem i pomirenjem sa bližnjima.
Palamizam – teologija neostvorenih energija
Palamizam je pravoslavna teološka doktrina o neostvorenim božanskim energijama, koju je formulisao Sveti Grigorije Palama oslanjajući se na iskustvo isihasta i dela ranih hrišćanskih otaca poput Maksima Ispovednika i Jovana Damaskina. Ključna ideja palamizma je razlikovanje između božanske suštine i energija, pri čemu su energije dostupne čoveku, dok suština ostaje nedostižna.
Palama tvrdi da oboženje nije puko podražavanje Boga, već stvarno zajedništvo sa njim kroz božanske energije, poput čuvene tavorske svetlosti – zračenja božanske prirode. Time potvrđuje mogućnost oboženja, suprotstavljajući se zapadnim sholastičarima poput Varlaama, koji su smatrali oboženje simboličkim.
Na saborima u Carigradu (1347. i 1351. godine), Palamina doktrina je proglašena pravovernom, potvrđujući da u Bogu postoji razlika između suštine i energije i da su energije neostvorene. Ipak, kritike su se nastavile, kako od strane pravoslavnih, tako i katoličkih teologa, poput Grigorija Akindina, koji je osporavao Palaminu razliku između suštine i energije.
Ključne tačke palamizma
- Razlika između suštine i energija u Bogu.
- Božanske energije su neostvorene i omogućavaju zajedništvo sa Bogom.
- Tavorska svetlost kao primer božanskog zračenja.
- Spasenje je stvarna transformacija čoveka u Boga kroz božansku blagodat.
- Suština Boga ostaje nedokučiva.
Post kao borba protiv unutrašnjih neprijatelja
Prema svetitelju, post je duhovna borba koja zahteva „oklop pravde“ i „mač Duha“. Neprijatelji nisu samo telesne želje, već i demonski uticaji koji pokušavaju da ometu našu duhovnu disciplinu. Upravo zbog toga, post mora biti ispunjen molitvom, dobrim delima i uzdržanjem ne samo od hrane, već i od svakog greha.
Inspiracija iz prošlosti
Kroz primere biblijskih junaka, poput Danila koji je postom zatvorio usta lavovima, Sveti Grigorije pokazuje da post može doneti ne samo duhovnu snagu, već i božansku zaštitu. Vernici koji poste sa ljubavlju i smirenjem postaju, kako kaže, nalik anđelima i stiču Božiju naklonost.
“Ka visinama! Ka visinama!“
Jedan od najvažnijih teologa Pravoslavne crkve, upokojio se 1357. ili 1359. godine. Njegove poslednje reči bile su: Ka visinama! Ka visinama! Samo devet godina nakon smrti, 1368. godine, kanonizovan je za sveca od strane carigradskog patrijarha Filoteja, koji je napisao njegovu biografiju i osmislio bogoslužbu njemu u čast.
Njegova svetkovina se obeležava dva puta godišnje: na godišnjicu smrti i druge nedelje velikog posta, jer se pobeda Grigorija Palame nad jeretikom Varlamom smatra produžetkom trijumfa pravoslavlja – pobede Crkve nad jeresi. Njegove mošti počivaju u crkvi u Solunu koja nosi njegovo ime, gde vernici i danas dolaze da mu odaju počast.
Liturgijsko poštovanje Svetog Grigorija Palame u istočnoslovenskim crkvama proširilo se zahvaljujući reformama koje su usklađivale liturgijsku praksu Kijevske mitropolije sa grčkom tradicijom. Ove reforme su kasnije inspirisale Nikonove reforme u Rusiji, čime je kult Svetog Grigorija uveden i u Moskvi.
Međutim, zajednice koje nisu prihvatile ove reforme, poput staroveraca i grkokatoličke crkve Rusina, nisu usvojile ovo liturgijsko slavlje. U Ukrajinskoj grkokatoličkoj crkvi, pitanje ponovnog uključivanja Svetog Grigorija Palame u kalendar povremeno se pokreće, ali on zvanično nije rehabilitovan. Ipak, neke englesko-govoreće eparhije uključuju ga u svoje liturgijske kalendare, uprkos tome što zvanični kalendar UGKC ne sadrži njegovo ime.
Poziv na pomirenje i ljubav
Na kraju svoje besede, Sveti Grigorije poziva vernike da u vreme posta oproste svima kojima nešto zameraju i da žive u ljubavi. Samo takav post, kako kaže, može biti pohvalan i besprekoran i doneti plodove na sudnjem danu.
Danas, dok proslavljamo Svetog Grigorija Palamu i pripremamo se za početak božićnog posta, podsećamo se da post nije cilj sam po sebi, već sredstvo da duhovno napredujemo, očistimo svoja srca i približimo se Bogu u ljubavi i zajedništvu.
